Ένας από τους κρυμμένους θησαυρούς της Κύθνου είναι το κάστρο της Ωριάς. Η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει αρχίσει ακόμα να τις ανασκαφές και έτσι στέκει ερειπωμένο σε μια απόκρημνη και εντυπωσιακή τοποθεσία σε υψόμετρο 250μ. Η μεσαιωνική πρωτεύουσα του νησιού βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού με την ίδρυσή της να τοποθετείται στον 7ο αιώνα μΧ μετά την εγκατάλειψη του Βρυοκάστρου. Η εγκατάλειψή του έγινε τον 16ο αιώνα μετά από την άλωση από τους Τούρκους.
Η καταστροφή από τους Τούρκους ήταν από ότι φαίνεται ολοκληρωτική και έχει καταγραφεί στην παράδοση: «Ανήμερα τη Λαμπρή το πήραν οι Τούρκοι από τους Φράγκους εδώ και τρακόσια χρόνια και μεγάλη σφαή εγείνηκε, που η θάλασσα εκοκκίνησε και η κοκκινάδα έφθασεν ως την Τζειά.» όπως και σε παραδοσιακά τραγούδια του νησιού:
- «Σαν της Ωργιάς το κάστρο
κάστρο δεν είδα
που 'χει ασημένιες πόρτες
κι αργυρά κλειδιά.
Τούρκοι χρόνους δώδεκα το πολεμούσανε
και άλλους δεκατέσσαρους δεν εμπορούσανε.
Ένα Τουρκί Τουρκάκι
χήρα εγίνηνε, μαύρα φορέθηνε,
ανοίξτε μου και μένα της βαρειόμοιρης,
που' μαι εγγαστρωμένη και στον μήνα μου.
Της πορταριάς η κόρη εδελεάσθηνε.
Σαν άνοιξ' η πόρτα, χίλιοι εμβήκανε,
κ' όσον να καλανοίξει, δεν εμετριούντανε.»
Παρά τις όποιες υπερβολές που μπορεί να έχει η λαϊκή παράδοση, φαίνεται πως η καταστροφή ήταν τόσο μεγάλη που οι επιζήσαντες μετέφεραν την πρωτεύουσα στη θέση της σημερινής Χώρας ενώ αυτή η περιοχή δεν κατοικήθηκε ποτέ ξανά. Υπήρξε έδρα της ιταλικής φεουδαρχικής οικογένειας των Κοζαδίνων που κυριάρχησαν από το 1337 μέχρι το 1617. Η καταστροφή έγινε από τον Τούρκο πειρατή Μπαρμπαρόσσα το 1537. Ο θρύλος λέει πως ένας Τούρκος μεταμφιέστηκε σε έγκυο και παρακάλεσε να ανοίξουν τις πύλες για να μπει μέσα. Η ωραία κόρη του διοικητή τη λυπήθηκε και είπε να ανοίξει η πύλη και τότε οι Τούρκοι κατέλαβαν το κάστρο. Από τον καημό της για αυτή την πράξη έπεσε από έναν βράχο και σκοτώθηκε.
Το κάστρο ήταν καλά οχυρωμένο και καταλάμβανε μια έκταση περίπου 10.500 τμ ενώ έχουν καταγραφεί πάνω από 100 κτίρια εντός και εκτός των τειχών. Ο πληθυσμός της δεν πρέπει να ήταν πάνω από 500 άτομα την περίοδο της ακμής της. Είναι γνωστή με διάφορες ονομασίες Κάστρο του Κατακέφαλου, Παλαιόκαστρο, Κάστρο της Ωριάς ή της Ωργιάς.
Η πρόσβαση στο Κάστρο Ωριάς μπορεί να γίνει με δύο τρόπους:
- Κινούμαστε στον δρόμο που οδηγεί από τα Λουτρά στο Κάστρο, ο οποίος σύντομα γίνεται χωματόδρομος ενώ τα τελευταία 700μ γίνονται ακολουθώντας μονοπάτι που κινείται στα ριζά του βράχου.
- Εναλλακτικά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το μονοπάτι που ξεκινάει από τη Χώρα και φτάνει στο Κάστρο. Η πεζοπορία διαρκεί περίπου 2 ώρες και πρέπει να είναι το μονοπάτι που κατά τον Μεσαίωνα συνέδεε το Κάστρο της Ωριάς με τη Μεσσαριά. Σε ορισμένα σημεία το μονοπάτι κόβεται από το δρόμο. Το εντυπωσιακό είναι πως το κάστρο δεν φαίνεται καθόλου κατά τη διάρκεια της διαδρομής και εμφανίζεται ξαφνικά εντυπωσιάζοντας με την ομορφιά του.
Το Κάστρο της Ωριάς είχε μια συνεχή κατοίκηση για περίπου 10 αιώνες με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα παζλ οικοδομικών φάσεων. Τη σημερινή του μορφή την οφείλει στις μετατροπές που έγιναν τον 13ο αιώνα από τους Βενετούς, ενώ λέγεται πως και κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 κατέφυγαν εκεί οι κάτοικοι και επέφεραν κάποιες αλλαγές στην οχύρωση φοβούμενοι τους Τούρκους. Ο κύριος σκοπός του κάστρου ήταν αμυντικός και μιας και ο πληθυσμός ήταν μικρός και τα μέσα λιγοστά βασικός σκοπός ήταν να καλυφθούν οι πρωταρχικές ανάγκες. Τα περισσότερα χτίσματα είναι φτιαγμένα με υλικά που βρίσκονταν κοντά όπως ακατέργαστη πέτρα.
Πλησιάζοντας το Κάστρο από τη μεριά του χωματόδρομου συναντά ο επισκέπτης τα ερείπια του Κουκουνά ενός αγροτικού βυζαντινού οικισμού ο οποίος λογικά παρείχε όλα τα απαραίτητα στους κατοίκους του κάστρου. Πλησιάζοντας στην πύλη του Κάστρου υπάρχουν αρκετά μικρά κτίσματα χτισμένα από φυσικά υλικά και με άγνωστη χρήση. Ξεχωρίζει ένα διώροφο κτίσμα το οποίο πιθανόν να ήταν φυλάκιο και να κάλυπτε την πύλη. Η είσοδος στο κάστρο γίνονταν από δύο πύλες νοτιοανατολικά (για αυτούς που έρχονταν από την ενδοχώρα) και βορειοανατολικά (ένωνε το κάστρο με τον όρμο Σκλάβο). Περπατώντας κανείς στο δεύτερο μονοπάτι προς τον όρμο θα δει τα ερείπια μιας εκκλησίας.
Τα τείχη είναι μονά εκτός από τις πλευρές του Κάστρου που χρειάζονταν μια επιπλέον προστασία μιας και τα βράχια δεν ήταν τόσο απόκρημνα. Εκεί τα τείχη είναι διπλά χτισμένα σε διαφορετικά επίπεδα. Και οι δύο πύλες βρίσκονταν στο πρώτο τείχος. Δυστυχώς τα εξωτερικά τείχη έχουν υποστεί τις περισσότερες φθορές με αποτέλεσμα η βόρεια πύλη να έχει σχεδόν χαθεί ενώ η νότια που ήταν και πιο καλά κατασκευασμένη διατηρείται σε καλή κατάσταση. Η άμυνα των τειχών συμπληρώνονταν από πύργους κάποιοι από τους οποίους ακόμα διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση.
Περνώντας το πρώτο τείχος βρίσκεται κανείς στον πρώτο περίβολο βρίσκει τα ερείπια κτιρίων που χρησιμοποιούνταν πιθανόν ως στάβλοι, αποθήκες κτλ. καθώς και μια εκκλησία χτισμένη μερικώς σε φυσικό βράχο. Στο εσωτερικό της εκκλησίας διακρίνονται ακόμα μέρη τοιχογραφιών.
Για την ανάβαση στο δεύτερο επίπεδο ο επισκέπτης χρησιμοποιεί σκάλα η οποία ξεκινάει κοντά στην εκκλησία. Ανεβαίνοντας βρίσκεται στην κυρίως καστροπολιτεία. Στο τέλος της σκάλας υπάρχει μικρό πλάτωμα και από εκεί ξεκινούν δύο μικρές σκάλες η μια εκ των οποίων οδηγεί στο ναό της Παναγίας της Καρελεούσας (η οποία λειτουργεί ακόμα) ενώ η άλλη στον οικισμό. Ο οικισμός αποτελείται από περίπου 100 κτίσματα. Η κατάσταση του τείχους δεν είναι είναι και πολύ καλή μιας και σε πολλά σημεία έχει πέσει εντελώς.
Η κατάσταση των περισσότερων κτισμάτων είναι κακή παρόλα αυτά διακρίνονται εκκλησίες, αποθήκες, διοικητικά κτίρια και κάποιες δεξαμενές. Η πολιτεία μπορεί να χωριστεί σε δύο γειτονιές άνω και κάτω οι οποίες έχουν ως κέντρο δύο από τα πλατώματα. Στην άνω γειτονιά, από το μέγεθος των κτιρίων, φαίνεται να κατοικούσαν οι άρχοντες ενώ στην κάτω τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Εντύπωση προκαλεί ο μεγάλος αριθμός των εκκλησιών (περίπου 11) σε σχέση με τον αριθμό των κατοίκων. Συνολικά υπήρχαν πέντε δεξαμενές τρεις υπόγειες και δύο επιφανειακές για τη συγκέντρωση βρόχινου νερού. Στον όρμο Γιαλούδι υπήρχε πηγή η οποία χρησιμοποιούνταν και αυτή για την ύδρευση.
Το Κάστρο της Ωριάς είναι ένας από τους άγνωστους αρχαιολογικούς χώρους του νησιού που αξίζει κανείς να επισκεφτεί. Εγκαταλελειμμένο στη φθορά του χρόνου και των στοιχείων της φύσης αποπνέει μια ατμόσφαιρα μυστηρίου. Τη δύσκολη πρόσβαση αποζημιώνει από την εντυπωσιακή θέα που του προσφέρει.
